Janka Plešková: O garudžipena pal o romano verdan

Ada vakeriben das avri maškar ola kotera, kaj sikavas le terne maušen so irinen. Ginen peske ada charno vakeriben la 22 beršengri Janka Pleškova, sikhľardži, the odi so phirel te sikavel avren pal o romipen.

1. Angluno lav

Varekana čirla, andre koda vreme, kana o manuša dživenas šukares maškar o veša the o droma has pherde zagarude vakeribnenca, pes pre jekh ajso drom arakhľas verdan pherdžardo le dživipnana, giľenca the kheľibnaha. Ada verdan has le romengro, ole dženengro so igen kamenas te avel na phandl varekaj so ile penge ari o dživopen pro drom. Oda na has ča makarsave džene, has len pengre keribena, čhib, bašaviben, the igen baro barvaľipen so penge lidžanas odoj kaj džanas.

Le romengro verdan has sar kolakero sapos, savo pes crdelas pal o Europakere droma. O verdana cirdenas o grasta, the has pherde koterenca, lavutenca the oleha so kernas avri o Roma. Ale džene na dživenas makarsavo dživipen – lengre khera has pro kereki, the te rači zaačhonas, kaj te den peske cikra smirom, thovenas peskre šanti tel o nebos the le jagoratar džalas mišto čujišagos, savo leperelas o dureder riga.

Andre ajso verdan dživelas cikno čhavoro so les vičhinenas Dudo. O Dudo igen kamelas savoro te džanel the andro šero has les pherdo phučibena. „Daje, soske amen ip phiras upre tele? Soske amen nane kher sar avre dženen? Phučelas peskera dajatar, savi les paľis lokes chudelas pal o šero the phenelas: Dudo, amen sam Roma. Amare runga hine andre phuv, no hine sar balval, so amen ľigenel pal e Luma. Phiras upre tele kaj te prindžaras e Luma the kaj  e Luma te prindžarel amen. Sako than, pre savo džas, amen vareso del, the amen leske vareso mukas. O Dudo na has ča jekh, so has les ajse phučibena. The aver romane čhave phučenas pal oda, soske dživen sar dživen. The pen avka jekh džives dothode, kaj arakhena avri o garuvipen pal o dživipen andro verdana. Gele pal o nekgodžaveder Rom andro verdan, pal o phuro Hundrošis, savo has prindžardo peskre lunge vakeribnenca the godžaha.

2. O hundrošis the leskre vakeribena

O hundrošis bešelas paš e jagh the kerelas avri le kaštestar cikne manušen. Sar o čhavore avile ki leste, asandžiľas the phendžas: Dikhav kaj avľan te arakhel avri vareso nevo Bešen paš e jagh the me tumenge phenava vakeriben, savo pes vakerelas andre amari fameľija le phurendar dži ki jo terne.  O čhave bešte  paš e jagh the o Hunrošis chudľas te phenel peskro vakeriben. Varekana majčirla, maj čirla, o Roma dživenas dur andre jekh šerutno rig, pal savo pes džanelas kaj hino igen šukar the barvalo. Has len peskre gava, phuva, the savoro so lenge kampelas. No jekh dživeseste aviľas bibachtalo vreme – bares demavenas o bleski, the savoro has musardo phaglo , so len has. No o Roma nahas ajse džene, so pen den te phagel avka lokes. Ile oda, so lenge ačhiľas, the todhode pen , kaj džana pro drom, kaj te rakhen nevo than, kaj šaj chuden o dživipen megh jekhvar.

O hundrošis ačhiľas  bi o lava, sar te bi peske leperelas pro purane vreme. Paľis vakerelas dureder:  Ďzanas but čhona, berša. Pre sako than, kaj zaterdžile, kamenas te rakhel peskre nevo than kaj šaj dživen. No varekaj len na kamenas, avrekana lenge na has pre dzeka o than. The avka penge phende, kaj phirena la Lumaha dureder. Dikhle kaj hin len olestar baripen, kaj hine lošale the barvaľon le neve thanendar the dženendar. O Dudo, ča phundravelas o jakha paš oda so o Hundrošis vakerelas the phučľas:  The nikdaj na preačhľan te phirel upre tele? Ani sar rakhľan šukar thana?

O Hundrošis asandžas the phendžas leske: Na mro čho. Dikhľam kaj thana kaj šaj bešas nane čak pre jekh tan, no cali Luma. The avka amendar ačhile ajse manuša so ip phiren la Lumaha. No na bisterdžam pre amare droma pro makarsave džene, save len na achaľonas , no ola so len ile ki peste, ačhile lengre amalenge pro calo dživipen.  The avka o Roma phiren ip upre the tele , no the ľikeren penge peskro than pro dživipen peha – andro jilo“.

3. Phirišago odoj, kaj na džanen so len užarel

Paš kada vakeriben o čhavore achaľile, soske lengre fameľiji ip phiren upre tele pal e Luma. Chudle te čujinel e Luma khatar peste avre jakhenca. Imar oda na has čak pal oda, kaj sovaha, no the pal oda so nevo rakhaha, so amen sikhavaha so amenge daha.

O Dudo the leskre amala pen dothode, kaj predal pengre droma rodena aver vakeribena save šaj te den avrende. Jekhe dživeseste, sar o verdan terdžiľas paš o pani, o čhave pen dothode, kaj penge džana te phirel the te prindžarel o rig khatar lenge. Phirnas vešeha, the doavile ki o phuro korkorutno kher, kaj varekana dživenas o šerutne. Has  zabarardo čareha the dičholas sar te odoj imar berša niko naviľahas. Oda than len igen cirdelas. O Dudo peske phendžas, kaj džala te dikhel so hin andre. Sar avile andro kher, raklhe purane kipi, čura the aver keribena andal o phure vreme. Nekbareder barvalipen raklhe andre jekh cimra – has odoj sar mochto phero kenvenca, the ľilenca. Sar dikhle upre, has odoj pre lende bari mel the dičhonas puranes, no sar len phundrade, dikhle kaj hine andre lende vakeribena. O vakeribena pal o Roma, pal lengre droma, pal o šerutne so len ile ki peste andre peskre riga, the pal o džene so ačhile lengre amalenge. O Dudo the leskre amala dikhle, kaj arakhle baro barvaľipen – na sovnakune, no barvaľipen andre savo hin e godži the o džaniben. Dothode pen , kaj ade vakeribena ľigenena pale andro verdan the dena len the avrenge.

4. Pale andro verdan

Sar avile pale andro verdan, barikanes vakerenas savorenge, so arakhle. O Hundrošis, savo igen mangelas o vakeribena, has ajso lošalo the mangľas le čhavendar, kaj leske te sikaven so arakhle. Pregeľas savore purane keňvi the o ľila the phendžas: „ Ada hin igen baro barvaľipen, so arakhľan. Ala vakeribena hine oda, so amenge mukle amare daja the dada, hine oda o vakeribena, save amenge leperen, ko sam the khatar avas. Kampel len te ľikere džidonen the del dureder amare čhavenge the lengre čhavenge.“

The avka pes paš e jagh sako rači ginenas neve vakeribena. O verdan terdžiľas vaj keci kurke pre jekh than, kaj savore šaj šunen the sikhľon. O čhave sikhlile, kaj te avel Roma, oda hin sar te avel varesostar barederestar, varesostar so ľikerel jekhetane le phuren the le ternen the o thana. Oda has avka sar te avel barikano pre dal peskre runga, the pre jektho than te avel the phundrado la Lumake the le dženenge so adaj dživen.

O Dudo, bachtalo, kaj imar džanel soske leskri fameľija ča im phirel la Lumaha. Imar oda na has vareso zagarudo, vaj vareso aver. Peľas pre oda, kaj sako drom , sako nevo džives anel varesave nevipena, so predživas the kaj o dživipen pro drom hin jekh baro phirišagos odoj, kaj na džanen so len užarel the nane šoha agor leske.

5. Ko amen sam?

O Dudo avľas pre oda, kaj the hin lengro dživipen pherdo oleha, so sako džives pes kerel vareso aver, hin andre leste bari godži the šukaripen. Dural aver dživesa pen o čhave chudle te phučkerel pal oda sar varekana o Roma dživenas, the gele pal o aver phureder andro verdan, kaj lenge te vakeren pal oda, khatar o Roma avile the soske chudle te phirel pal e Luma.Chudle la romňaha so vakerelas the vičinelas pes Mara, sako la prindžarelas vaš oda, jak prindžarel o nekphureder vakeribena. E Mara len thodžas te bešel khatar peste the chudľas te vakerel. „ Varekana igen čirla, igen čirla, andre them pal bare phuva the tradura, andre India, dživelas jekh nacija, so has ki o savoro – andro bašaviven, keribnaskre buča the andro šukariben. Aja nacija pes vičinelas Domovia, amare phure dada/daja. Andre lengri rig aviľas ki o bare bilačhipena, vašh oda pen dothode jak džana te rodel aver than kaj šaj dživen the kaj len avela smirom.

 „Sar phirenas, predžanas but themenca, varesave odoj ačile pro thana, so pes lenge dičhonas te avel mište, no buteder pen dothode, kaj džana dureder. Phirde predal e Perzia, palis predal e byzancia, the pes dochudle andre Europa. Andre sako them sikhľile savoro nevo, lenas maškar peskro so kerenas sar dživenas odoj o džene, no the ľikerenas pengri čhib the so len sikade o phure manuša. Vaš oda him amen ajso barvaľi kultura.

O Dudo the aver, šunenals bi o lava, ani na phurdenas. E Mara džalas dureder: „ No o dživipen pro droma na has igen loko. Amare phure dada musaj pes te sikavel sar te prithovel pes pro nevipena, sar pes te astarel khatar o bilačhipena the sar te kerel khatar peskeri fameľija. Šoha na našade peskri zor the pačaviben. Vaš oda e zor the o pačaviben hin oda, so amen le Romen ľikerel the ada džives.“

O čhave pes dodžanle, kaj lengro dživipen pro droma hin igen bare ruga, save džan šel, vaj the ezera berša pale. Jon has barikane pre oda, kaj hine olendar so has ajso baro the phurikano.

6. Zagarude paňa the aver pharipena

Pal o varesave dživesa pes o verdan diňas pro drom dureder. Akana pen dothode te džal le paňeha, so len ľigenelas dureder andre rig.  Ole dromeha o paňi vakerelas peskro vakeriben , šundžolas la, giľavelas o giľa so ľigenenas le Romen dur, kaj na džanenas kaj so hin.O paňa hine zagarude oleha kaj amen ľigenen, phendžas o Hundrošis, sar phirenas khatar o pani. Hine sar o dživipen – varekana smirones, varekana choľamen the zorales, no džan ki o vareso bareder, ki o baro pani.“

O Dudo zadikhľas pes andro pani the gondoľinelas upral, so imar ada pani dikhľas. Predal peskro drom dikhľas pherdo manušen  – so chudenas le mačhen, so bikenavenas, vaj le rašajen andal o khangera, so lenge vakerenas pal peskro čorikano dživipen andro smirom. Jekhe dživeseste, sar o verdan terdžiľas pre jekh than kaj pes o pani rozkerelas pro vaj keci cikneder jarki, o Dudo peske phendžas, kaj džala pal jekheste. Kamelas pes te do džanel kaj les anela oda jarkos. Pal vaj čepo phiriben arakhľas phure muršes, so bešelas paš o pani pre phuv the kerelas cikne loľdkici. „Lačho džives, phendžas leske  o Dudo. „ So keren?“ O phuro murš diňas te asal the phendžas leske: „ kerav loďkici, so šaj te džan amare sune pal o pani. Sako , ko bičavel e loďkica le paňeha, šaj pes doužarel, kaj pes leske o suno čačhes ačhela. 

O Dudo pes zagondoľindžas the phučiľas: „ Šaj mange jekh odi loďkica bičhavav the me?“O murš leske diňas e loďkica the phendžas: „ Sar te na. Ča mang tuke, so tuke čačikanes pašľol pro jilo.“ O Dudo zapandľas o jakha the gondoľinelas. Paľis thodžas e loďkica andro pani the dikhelas, sar la lel po lokes dur. Predal aver dživesa pes o verdan dochudľas andre ajse riga, kaj has o droma phare the na lačhe. O Dudo the aver čhave pen čujinenas zunimen imar ajse bare dromestar. No o Roma has sikade pro pharipena, the džanenas kaj sako drom musaj te anel the paripena. 

Jekha račaha, sar o verdan terdžiľas pro agor paš e bareskri tradura, chudľas te perel o brišind. Ela, le Dudoskri daj, achaľiľas kaj avel o baro , zoralo brišind the phendžas: „Musaj amen te prikeras pre nalačhi rat.“ O baro brišind avieľas sigh the leha e zorali balval, so cirdelas tele o pochtana, the previsarelas o šanti. O Roma džanenas peske the aleha de del rada. Thode pen jekhetane, ľikerenas pes jekhetane the kerde avka, kaj lengre tabora preľikeren oda baro zoralo brišind. O čhave pašlile tel o kaštune dachi, the šunenas sar e balval phurdel zorales khatar lende. Pal vaš keci ori, o baro brišind preačiľas, o verdan has jekhetane. O Roma asanas the marenas pes lokes pal o dumo. „Dikhen, phendžas o Hundrošis, „o baro brišind amen naphadžiľas, ča amen kerdžas zoraleder. Sar prekeras o pharipena, ačhas zoraleder.“

7. Paluno lav

Sar o berša džanas, o Dudo bariľas the ačhiľas lestar jekh o phureder andro verdan, kaj savore ľikerenas so sikhľile le phuredere Romendar the ľikerenas oda džido. Imar na has ča čhavo, so kamelas savoro te džanel, so sikhľolas le phurederendar- akana jov dela e godži the so sikhľiľas le ternederenge. 

Sako rači , sar o verdan ačhiľas pro thena, the o čhave pen thovenas khatar e jag, o Dudo peske bešelas paš lende the chudelas te vakerel. Leskri duma has loki, pherdžardži džanibenenca the kamibnana ki peskere manuša. O čhave les šunenas bi o lava, na phurdenas, avka sar jov varekana šunelas le Hundrošis.  „Na bisteren“ chudľas o Dudo, amare vakeribena hine la balvakeri dora, so phandľon predal amare dživipena. Sako drom, sako var te varekas rakhas, sako pharipen, so predživas, anel aver kolora andre adi igen šukar mozajka, so amen jekhetane keras. Drom pre savo sam, nane čak pal oda jak phiras than thaneste. Hin oda o drom pal o džaniben, pal o kamiben, the pal o amališagos, pal oda jak te achaľuvas korkore pen the e Luma khatar amende. 

O Dudo džanelas, kaj o vakeribena, save del, džana dureder the akor sar imar jov oddžala. O Roma phirena, prindžarena e Luma, mukena pal peste vareso andro jile, savo arakhena. The te lengre dživipena pen kerde aver, jekh ačhiľas jekhto – o duchos le slobodišagoskro, jekhetaniben, the zor so lenca džanas cale berša.

The avka , sar o kham zageľas the o verdan pes prikerelas pro nevo džives pro drom, o Dudo džanelas kaj lengre vakeribena dživena dureder, jekha generacijate ki aver, sar igen baro barvalipen, so šoha nazaačhela. The andre kada has o čačipen pal lengro drom – na ča te phirel pal e Luma, no te phirel andro jile ole dženenge, kas pro drom raklhe. Avka o Roma džanas dureder peskre dromenca, leperibnaha pherdeha le kamibnaha, giľenca the vakeribenca, so lenge niko našťi iľas

Pôvodný text „Tajomstvá rómskeho karavanu“ preložila do rómskeho jazyka Lýdia Gabčová.